ص:2

گمگشته ی دل: انتظار ظهور امام زمان عجل الله فرجه

مهدی خدامیان آرانی

ص:3

ص:4

تصویر

ص:6

ص:8

باور کن، تو خود که در این روزگار غیبت زندگی می کنی اگر به وظیفه خود عمل کنی، از مردم همه روزگاران بهتر خواهی بود و نزد خدا مقامی بس بزرگ خواهی داشت.

«إنَّ أَهْلَ زَمانِ غَیبَتِهِ ... أَفضَلُ أَهلِ کُلِّ زَمانٍ: همانا مردم روزگار غیبت امام زمان ... از مردم همه زمان ها بهتر می باشند».

یعنی اگر تو بتوانی منتظر واقعی امام زمان باشی، حتّی از یاران امام حسین(علیه السلام) هم بهتر هستی.

درست است که تو در روزگار غیبت قرار گرفته ای و از دیدار امام زمان خویش بی بهره ای، امّا می توانی از این شرایط به گونه ای استفاده کنی که همه مردم تاریخ، حسرت درک و کمال تو را داشته باشند.

البتّه تو برای رسیدن به این مقام باید دو شرط را مراعات کنی:

الف : به امامت امام زمان خویش اعتقاد داشته باشی و در این اعتقاد به یقین رسیده باشی و خود مظهر ظهور ایشان باشی. تو باید سطح اطّلاعات و آگاهی خود را در زمینه امامِ خود زیاد و زیادتر کنی و برای هر شکّ و شبهه ای، جوابی آماده داشته باشی.

ب : تو باید منتظر واقعی باشی، یعنی همواره به یاد آن حضرت باشی و برای آمدنش لحظه شماری کنی. فکر می کنم خود می دانی کلمه «انتظار» چه معنایی دارد و به چه کسی منتظر می گویند. تو هم باید با تمام وجودت هر لحظه و هر ساعت منتظر آمدن امام خویش باشی، کردار و رفتارت باید به گونه ای باشد که باعث خشنودی امام تو بشود، تو باید یک مسلمان واقعی باشی، کسی که به عمل، اسلام را قبول کرده است، نه این که فقط به اسم، مسلمان است!

دوست خوبم!

آیا دوست داری ادامه سخن امام سجاد(علیه السلام) را برایت نقل کنم؟

ص:10

گوش کن این سخن امامِ تو است: «در روزگار غیبت کسانی هستند که به اندازه ای از فهم و معرفت و شناخت می رسند که دیگر غیبت و حضور امام برایشان مساوی است. آنان مانند کسانی هستند که در رکاب پیامبر بوده و برای دفاع از اسلام شمشیر زده اند. آنان شیعیان واقعی و بندگان خوب خدا هستند». اکنون که این سخن را خواندی آیا باز هم از این که امام زمان تو غایب است، شکوه و گلایه می کنی؟ تو می توانی به جایی برسی که دیگر حضور و غیبت برای تو فرقی نکند. این وعده امام سجاد(علیه السلام) است.

خداوند عادل است و در حقّ هیچ کس ظلم نمی کند، خدا می داند که تو از امام زمان خود دور هستی، خدا خودش می داند که الان مصلحت نیست تا امام زمان ظهور کند، شاید صدها سال طول بکشد تا روزگار ظهور فرا برسد، امّا جایِ هیچ نگرانی برای تو نیست. تو می توانی به سطحی از آگاهی و شناخت برسی که دیگر غیبت امام زمان و حضور او برای تو مساوی باشد.

خوشا به حال تو!

پس برخیز به وادی شناخت و معرفت امام زمان خویش قدم بگذار، دیگر بس است روزگاری که فقط به احساس و شور اکتفا می کردی. برخیز و به کسب شناخت و معرفت بپرداز.

امام سجاد(علیه السلام) راه را برای تو مشخّص کرد؛ کسب معرفت و آگاهی، راهی است که تو را از همه سختی ها نجات می دهد و تو را به نقطه اوج بندگی می رساند.(1)

ص:11

امام به ما نگاهی کرد و چنین فرمود: «از شما می خواهم که همدیگر را یاری کنید و با یکدیگر مهربان باشید، ثروتمندان شما از مستمندان دستگیری کرده و به آنها کمک نمایند. هر چه را که برای خود می پسندید، برای دیگران هم بپسندید. شما به شهر خود می روید و سخنان ما به شما می رسد، شما باید این سخنان را مورد بررسی قرار دهید. اگر این سخنان موافق قرآن باشد قبول کنید و اگر آن را مخالف قرآن یافتید آن را قبول نکنید. اگر شما به گونه ای زندگی کنید که ما از شما می خواسته ایم، ثواب شهید را خواهید داشت، هر کدام از شما که مرگ او قبل از ظهورِ حکومت ما فرا برسد، خداوند به او ثواب شهید می دهد».(1)

وقتی ما سخن امام صادق(علیه السلام) را شنیدیم خیلی به فکر فرو رفتیم، سالیان سال بود که ما منتظر بودیم حکومت اهل بیت(علیه السلام) تشکیل شود و بتوانیم جان خود را فدای آرمان مقدّس اسلام نماییم، امّا آن که روز امام صادق(علیه السلام) ما را متوجّه وظیفه خود نمود.

آری، امام دوست دارد که ما از محرومان جامعه دستگیری نماییم و به فهم و شناخت قرآن نیز بیشتر توجّه کنیم.

ص:13

می شناسم، آنها برای حفظ دین خود با مشکلات زیادی روبرو می شوند، به راستی که آنها چراغ هایی هستند که مردم را هدایت می کنند و خداوند آنها را از فتنه های بسیاری نجات می دهد، ای کاش من آنها را می دیدم!(1)

ایمان آنان از ایمان همه مردم بهتر است، زیرا آنان بر سیاهی روی کاغذ ایمان آورده اند، آنان مرا ندیده اند و امام زمان خویش را به چشم سر ندیده اند، امّا قلب های آنان از نور ایمان روشن است.(2)

وقتی سخن پیامبر به اینجا رسید، همه ما به فکر فرو رفتیم. ما که پیامبر را در جنگ ها با تمام وجودمان یاری کرده ایم، برادر پیامبر نیستیم! بلکه کسانی که در آینده خواهند آمد، برادران پیامبر هستند، ای کاش ما هم در آن زمان به دنیا می آمدیم!!

ص:15

آن روز بود که فهمیدم که اگر من منتظر واقعی باشم، باید برای من ظهور شده باشد، پس مشکل در این است که من هنوز منتظر واقعی نیستم، خوشا به حال کسانی که منتظر واقعی هستند، آنان دیگر به گمشده خود رسیده اند. آنان دیگر در اضطراب نیستند، چون به آرامشی بس بزرگ دست یافته اند!

ص:18

من قدری با خود فکر می کنم، آخر چگونه چنین چیزی ممکن است؟ من تا به حال خیال می کردم کسانی که در زمان ظهور باشند و امام زمان را یاری می کنند، از همه بهتر هستند، امّا اکنون می فهمم که امام صادق نظر دیگری دارد، او ما را که در دوران ظهور زندگی نمی کنیم، بهتر از یاران حضرت مهدی(علیه السلام) می داند. این برای من خیلی عجیب بود.

باید صبر کنم تا امام، خودش برای من توضیح دهد. لحظه ای می گذرد، امام سخن خود را این گونه ادامه می دهد: «شما هر صبح و شب در ترس و نگرانی به سر می برید، هر لحظه ممکن است حکومت، شما را دستگیر کند و به جُرم حق طلبی روانه زندان کند و شما را شکنجه نماید. شما وقتی می خواهید نماز خود را بخوانید در ترس و دلهره هستید، شما نمی توانید به راحتی نماز خود را هم بخوانید و به سفر حج بروید. شما با ترس حج خود را به جا می آورید، حکومت هر لحظه به دنبال شماست که شما چه می کنید و کجا می روید».

وقتی من این سخنان را شنیدم، فهمیدم که چرا خدا ما را بیشتر از یاران حضرت مهدی(علیه السلام) دوست دارد، آری! کسانی که در زمان ظهور حضرت باشند، هیچ ترسی نخواهند داشت، در آن روزگار، حکومت عدل اهل بیت(علیهم السلام) تشکیل خواهد شد، امّا کسی که در روزگار غیبت زندگی می کند، زندگی او با ترس و دلهره آمیخته شده است و او باید این سختی ها را تحمّل کند، آری، خدا عادل است و هرگز به کسی ظلم نمی کند، خدا می داند شیعیان روزگار غیبت چه حال و روزی دارند، امام آنها غایب است، فتنه ها به آنها رو می آورد و آنان لحظه به لحظه در آماج دسیسه های دشمنان هستند، امّا با این حال آنها در راه خود ثابت قدم هستند. خدا این را می بیند و به آنان ارزش زیادی می دهد و برای همین است که مقام آنها از همه بالاتر است.

دوست من! سخنان امام مایه آرامش من شد. دیگر من حسرت آینده را نمی خورم زیرا فهمیدم که باید شکرگزار خدایی باشم که مرا در این روزگار آفریده

ص:20

است. درست است سختی های زیادی را باید تحمّل کنم، امّا ارزش آن را دارد زیرا در این شرایط من از یاران حضرت مهدی(علیه السلام) بهتر هستم!

از شما چه پنهان، این سخنان امام باعث شد که من دیگر اشتیاق زیادی به فرارسیدن ظهور نداشته باشم. من تا امروز از تمام وجودم برای ظهور دعا می کردم، امّا الان دیگر نمی توانم دعا بکنم، زیرا فهمیده ام که این روزگار با همه سختی هایش برای رشد و کمال من از دوران ظهور بهتر است. من در این روزگار می توانم به اوج سعادت و رستگاری برسم. من می توانم گوی سبقت را از همه بربایم!

می بینم که تو با تعجّب به من نگاه می کنی. تو باور نمی کنی که چرا من دیگر مشتاق ظهور نیستم. خوب چه کنم؟ هر کس جای من باشد و این سخنان زیبای امام صادق(علیه السلام) را بشنود همین فکر را می کند.

خوب است همین مطلب را با امام در میان بگذارم. رو به امام می کنم و می گویم:

-- آقای من! آیا درست است که ما دیگر در آرزوی ظهور حضرت مهدی نباشیم؟

-- این چه سخنی است که تو می گویی؟ آیا دوست ندارید که عدالت در دنیا برقرار شود و مظلومان جهان از ظلم ها و ستم ها نجات یابند؟

این سخن امام بار دیگر مرا به فکر فرو برد، جواب او کوتاه بود امّا معنای زیادی داشت. من باید برای ظهور دعا کنم تا عدالت در جهان پیاده شود و بشر، گمشده خویش را که همان عدالت واقعی است پیدا کند، امّا اگر عمر من آن قدر طول نکشید که روزگار ظهور را ببینم نباید ناامید بشوم، من باید بدانم که اگر من وظیفه خود را خوب انجام بدهم خدا به من پاداشی بزرگ خواهد داد.(1)

ص:21

سخن می گوید».

دوست من! آیا آماده ای تا سخن خدا را بشنوی؟

تو که به امامت امام زمان اعتقاد داری و بر این باور و عقیده ثابت قدم هستی، آن قدر نزد خدا عزیز هستی که خود خدا با تو این چنین سخن می گوید:

«ای بندگان من! شما به امام خود که از چشم ها پنهان است ایمان آورده اید، شما را به ثواب زیادی مژده می دهم.

شما بندگان خوب من هستید. من فقط عبادت شما را قبول می کنم و فقط گناهان شما را می بخشم!

آیا می دانید برای چه باران را بر این زمین نازل می کنم؟

من به برکت وجود شما به همه بندگان خود روزی می دهم. اگر شما نبودید هرگز باران رحمت خود را نازل نمی کردم!

بارها و بارها خواسته ام که عذاب را بر مردم گنهکار فرود آورم، امّا به خاطر شما عذاب را از آنان دور کرده ام».(1)

ص:23

-- دعای غریق؟ آیا منظور شما این است که باید مانند کسی دعا کنیم که در حال غرق شدن است؟ آیا می شود این دعا را به من بیاموزید؟

-- ای سَنان! در آن روزگار سخت، باید این دعا را بخوانید: «یا اللّه ُ یا رَحمانُ یا رَحیمُ، یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ، ثَبِّتْ قَلْبی عَلی دینِکَ». ای خدای مهربان و بخشنده! ای کسی که قلب ها به دست توست، از تو می خواهم که قلب مرا بر دین خودت ثابت کنی و مرا از شکّ ها نجات بخشی.(1)

ص:27

امر ظهور فقط به دست خداست، و هر کس که وقت ظهور را معیّن کند، دروغگوست.(1)

خیلی دوست دارم مطلب دیگری را هم برایت بگویم، فرض کن خداوند تصمیم گرفته باشد که ظهور امام زمان در ده سال دیگر باشد، اگر یک نفر بیاید و به صورت کاملاً اتّفاقی بگوید که ظهور ده سال دیگر خواهد بود، آیا می توانی حدس بزنی که چه اتّفاقی خواهد افتاد؟

خدای متعال ظهور را به عقب خواهد انداخت تا آن شخصی که وقت ظهور را مشخّص کرد رسوا شود و دروغ او بر همه آشکار گردد.

امام صادق(علیه السلام) بارها گفته است که همه کسانی که وقت ظهور را معیّن می کنند دروغگو هستند، او بی جهت این را نگفته است، خدا اراده کرده است تا دروغِ همه کسانی که برای ظهور وقت معیّن کرده اند را به همه نشان بدهد، این قانون خداست و هرگز از آن کوتاه نمی آید.

شاید افرادی پیدا شوند که از سرِ دلسوزی و برای این که به خیال خودشان مردم را برای ظهور آماده کنند به پیش بینی ظهور اقدام نمایند، امّا آنها باید بدانند که به زودی دروغ آنها آشکار خواهد شد. این اراده خداست و با هیچ کس هم شوخی ندارد.(2)

ص:29

شهید از شهدای جنگ بدر و اُحد را به او عنایت می کند».(1)

تعجّب نکن! خدا به تو که در این روزگار زندگی می کنی و امام زمان تو غایب است، ثواب هزار شهید عنایت می کند. آیا می دانی راز این ثواب عظیم چیست؟

در جنگ بدر و اُحد گروهی از یاران پیامبر به فیض شهادت رسیدند، امّا آنان پیامبر و معجزات او را می دیدند و برای همین به راحتی می توانستند به یقین و باور برسند، امّا تو که امروز به قرآن ایمان آورده ای، نه پیامبر را دیده ای و نه امام خود را، ولی به مکتب تشیّع باور داری و به آموزه های زیبای آن ایمان داری، شب و روز منتظر آمدن امام زمان خود هستی، برای همین است که خدا به این باور و به این یقین تو، ارزش زیادی می دهد.

ص:34

پیامبر سخن خود را ادامه می دهد :

-- آیا خوشحال شدی ، دخترم ؟ آیا می خواهی باز هم برایت سخن بگویم تا بیشتر خوشحال شوی ؟

-- آری!

-- دخترم ! بدان آن مهدی که عیسی پشت سر او نماز می خواند از فرزندان تو می باشد .

اینجاست که حضرت فاطمه(سلام الله علیها) خیلی خوشحال می شود و دیگر از آن غم و اندوه اثری در چهره او باقی نمی ماند .(1)

ص:36

-- مولای من! به حال شیعیان گریه می کنم، وقتی دوازده پرچم دروغین برافراشته شود در آن وقت آنها چه خواهند کرد؟

-- آنجا را نگاه کن!

-- کجا را مولای من؟

-- پنجره را می گویم، آیا نور آفتاب را می بینی؟

-- آری!

-- بدان که وقتی زمان ظهور فرا رسد، هیچ شکّ و شبهه ای نخواهد بود، راه حق و حقیقت، مانند این آفتاب روشن و واضح خواهد بود.(1)

ص:40

که او امامِ غایب است امّا یادش در قلب شیعیانش زنده خواهد بود و هرگز او را فراموش نخواهند کرد. وقتی او ظهور کند، برای دنیا، عدل و داد را به ارمغان خواهد آورد.(1)

ص:42

-- در آن روزگار عدّه ای از دین خود دست برخواهند داشت، امّا دیگران بر اعتقاد خود باقی خواهند ماند و منتظر آمدن او خواهند بود. ای یونس! خوشا به حال آن کسانی که در روزگار غیبتِ امام زمان، بر ولایت ما ثابت بمانند و از دشمنان ما بیزاری جویند.

-- آنها چه جایگاه و مقامی خواهند داشت؟

-- چه چیزی بهتر از این که آنان از ما خواهند بود و ما نیز از آنان. آنها ما را به عنوان امامان خود انتخاب کرده اند و ما نیز آنان را به عنوان شیعیان خود!

-- مولای من! آنها در روز قیامت کجا خواهند بود؟

-- ای یونس! شیعیانی که روزگار غیبت فقط بر ولایت و امامت امام زمان باقی بمانند، به خدا قسم، در روز قیامت در جایگاه و درجه ما خواهند بود.(1)

ص:44

* * *

نگاه کن! دِعبِل دارد شعر می خواند و قطرات اشک بر گونه های امام رضا(علیه السلام) جاری شده است!

به راستی چرا امام اشک می ریزند؟ مگر دِعبل در این شعر خود چه گفت که این گونه اشک امام جاری شد؟

«خُرُوجُ إمامٍ لا مَحالَةَ خارِجٌ/ یَقُومُ عَلی اسْمِ اللّه ِ وَ البَرَکاتِ: روزی فرا می رسد که امامی از شما قیام می کند، او قیام خود را با نام خدا آغاز خواهد نمود، حق را زنده کرده و باطل را نابود خواهد کرد».

اکنون امام رضا(علیه السلام) رو به دِعبل می کند و می گوید:

-- ای دعبل! این شعر را جبرئیل بر زبان تو جاری کرده است. آیا می دانی آن امامی که قیام خواهد نمود کیست؟

-- خیر، مولای من! نمی دانم. من فقط شنیده ام که از میان شما اهل بیت(علیهم السلام)، امامی قیام خواهد کرد و زمین را پر از عدل و داد خواهد نمود و به همه پلیدی ها پایان خواهد داد.

-- ای دعبل! بدان که امام بعد از من، امام جواد(علیه السلام) است و امام بعد از او امام هادی(علیه السلام) خواهد بود. بعد از او، امام حسن عسکری(علیه السلام)، امام یازدهم است. امام بعد از او، مهدی(علیه السلام) است، همان که امامِ قائم است. او روزگاری از دیده ها پنهان خواهد بود و شیعیان در انتظار او خواهند بود. بدان! اگر از عمر دنیا، فقط یک روز باقی مانده باشد، خدا آن روز را آن قدر طولانی می کند تا او ظهور کند. او خواهد آمد و دنیا را پر از عدل و داد خواهد نمود.(1)

ص:47

-- امروز صبح کتابی را می خواندم که از حضرت علی(علیه السلام) به دست من رسیده است. در آن کتاب، حوادثی که تا روز قیامت در دنیا روی خواهد داد، آمده است.

-- آقای من! شما در آن کتاب چه خواندید که چنین نگران شدید؟

-- در آن کتاب خواندم که امامِ قائم، مدّتی طولانی از دیده ها پنهان خواهد شد، در آن روزگار شیعیان ما امتحان خواهند شد و گروهی از آنها در امامت مهدی ما، به شکّ افتاده و دست از دین خود برخواهند داشت. وقتی من این حوادث را خواندم، غم و غصّه به دلم آمد و اشکم جاری شد.

-- آقای من! آیا می شود برای ما در مورد امامِ قائم سخنی بفرمایید؟

-- بدانید که قائم ما شبیه چهار پیامبر خواهد بود.

-- آن پیامبران کدامند؟

-- موسی و عیسی و نوح و خضر؟

-- شباهت مهدی به موسی چگونه است؟

-- فرعون می دانست که حکومت او به دست موسی نابود خواهد شد امّا نمی دانست که موسی در کدام خانواده به دنیا خواهد آمد، برای همین دستور داد بیست هزار نوزاد از بنی اسرائیل را کشتند تا شاید بتواند موسی را نابود کند، امّا خداوند موسی را از شرّ فرعون نجات داد. دشمنان ما هم تلاش خواهند کرد تا قائم ما را به قتل برسانند، امّا آنان هرگز موفّق نخواهند شد.

-- آقای من! شباهت مهدی به عیسی چیست؟

-- مسیحیان بر این باور هستند که عیسی به دار آویخته شده و کشته شده است، ولی قرآن می گوید که او زنده است و هرگز دشمنان نتوانستند او را به قتل برسانند. آری! عیسی زنده است ولی الان از دیده ها پنهان می باشد. همین طور

ص:51

قائم ما هم از دیده ها پنهان خواهد شد. در آن روزگار، گروهی خواهند گفت که او اصلاً به دنیا نیامده است، گروه دیگر خواهند گفت که او مرده است!!

-- آقای من! شباهت مهدی به نوح چگونه است؟

-- مدّت زیادی نوح در میان قوم خودش بود و آنها را به سوی خدا دعوت می کرد و آنها قبول نمی کردند، تا آن زمان که خدا تصمیم گرفت عذاب را بر آنان نازل کند. در آن هنگام جبرئیل بر نوح نازل شد و هفت هسته درخت به نوح داد.

-- آن هسته ها برای چه بودند؟

-- جبرئیل به نوح گفت که این هسته ها را در زمین بکارد، وقتی که این هسته ها تبدیل به درختان تنومندی شدند، عذاب کفّار فرا خواهد رسید. نوح این خبر را به یاران خود داد و همه خوشحال شدند، آنها سال ها صبر کردند تا آن هسته ها به درختان تنومندی تبدیل شدند.

-- آیا آن وقت عذاب بر کفّار نازل شد؟

-- وقتی همه منتظر وعده خدا بودند جبرئیل نازل شد و به نوح دستور داد تا هسته آن درخت ها را بگیرد و آن را در زمین بکارد، هر وقت که این هسته های جدید تبدیل به درخت شدند عذاب کفّار نازل خواهد شد. وقتی نوح این سخن را به یاران خود گفت عدّه زیادی از آنان از دین برگشتند و با خود گفتند اگر نوح بر حق بود، هرگز چنین نمی شد.

-- سرانجام چه شد؟

-- خدا آن قدر یاران نوح را امتحان کرد تا عدّه کمی باقی ماندند، خدا هفت بار به نوح دستور داد تا هسته های جدید بکارد. خیلی ها از دین دست برداشتند و فقط هفتاد و دو نفر باقی ماندند.

ص:52

-- بعد از آن چه شد؟

-- خدا آن وقت به نوح دستور داد تا مشغول ساختن کشتی شود و بعد از مدّتی طوفان، همه کفّار را نابود کرد. غیبت قائم ما هم آن قدر طول می کشد تا کسانی که اهل شکّ و تردید هستند از صف مؤنان و شیعیان ما جدا شوند.

-- آقای من! شباهت مهدی به خضر چیست؟

-- خدا می دانست که قائم ما، عمری طولانی خواهد داشت و غیبت او طولانی خواهد شد. برای همین به خضر هم عمری طولانی عنایت کرد تا شاهدی برای عمر طولانی قائم ما باشد.(1)

ص:53

بنی اسرائیل صد و هفتاد سال زودتر فرا می رسد!!

و این گونه بود که خدا به موسی(علیه السلام) وحی کرد که لحظه رهایی فرا رسید، تو بنی اسرائیل را شبانه از مصر خارج کن و من به زودی زود فرعون و سپاه او را نابود خواهم کرد.

* * *

حکایتی را که برای شما نقل کردم حدیث امام صادق(علیه السلام) است، آن حضرت بعد از نقل این جریان، فرمود:

دیدید که خدا چگونه دعای بنی اسرائیل را مستجاب کرد و حدود نیمی از روزگار رنج و عذاب آنها، کم کرد؟ اگر شیعیانِ ما هم با تمام وجود، ظهور قائمِ ما را از خدا طلب کنند، خدا دعای آنها را مستجاب می کند و ظهور را خیلی زودتر فرا می رساند.(1)

ص:56

دوست خوب من! اکنون که پیام امام صادق(علیه السلام) را شنیدی، سعی کن تا در هر جا که رفتی و با هر کس که نشستی از امام زمان(علیه السلام) یاد کنی، نگذاری که آن آقای مهربان از یادها برود و مردم به جای او به چیزهای دیگری فکر کنند.

تو می توانی کاری کنی که دوستانت، همه با یاد امام زمان مأنوس شوند، تو می توانی کاری کنی که خدا به تو افتخار کند. آری! تو می توانی!

برخیز! با خود عهد کن تا زنده کننده یاد مولای خویش باشی!

ص:60

شاید بگویی چگونه ممکن است یک انتظار ساده از همه عبادت ها بالاتر و بهتر باشد.

در جواب می گویم: سخن ما در مورد یک انتظار ساده نیست، بلکه ما در مورد انتظار واقعی سخن می گوییم. کسی که منتظر امام زمان(علیه السلام) است، در واقع منتظر همه خوبی ها است و معلوم است که در زندگی چنین شخصی، زیبایی ها رشد می کند و جلوه می یابد، زیرا تو به هر چه فکر کنی و در انتظارش باشی، آن چیز در زندگی تو رشد می کند. این یک قانون است. هیچ وقت آن را فراموش نکن!

ص:62

آل محمّد درود بفرستی و ظهور آن کسی را نزدیک کنی که با ظهورش ستمکاران نابود خواهند شد و خوبان از گرفتاری نجات پیدا خواهند نمود. بار خدایا! در امر ظهور او تعجیل فرما و ظهورش را زودتر برسان». تو صبر می کنی تا امام سر از سجده بردارد، اکنون رو به او می کنی و می گویی:

--- آقای من! آن کسی که ظهورش را از خدا خواستید چه کسی است؟

-- او امامِ قائم است؛ مهدی موعود. تو باید شب و روز چشم به راه او باشی.(1)

ص:66

-- شنیدم که او به تازگی از سامرا آمده است. او خدمت امام حسن عسکری(علیه السلام) بوده است. می خواهم از او بپرسم که مهم ترین سخن امام در این سفر چه بوده است.

بعد از لحظاتی، نزد شیخ می رویم، او به گرمی از ما استقبال می کند و برای ما چنین می گوید: «آن روز که خدمت امام عسکری(علیه السلام) بودم، او رو به من کرد و چنین فرمود: ای احمد بن اسحاق! به خدا قسم فرزندم مهدی برای مدّتی طولانی از دیده ها پنهان خواهد شد. در آن روزگار مردم زیادی از دین خدا دست برداشته و بنده شیطان می شوند. من سوال کردم که در آن روزگار چه کسی از این فتنه ها نجات پیدا می کند؟ امام در پاسخ من فرمود: فقط کسانی از آن فتنه ها نجات پیدا می کنند که بر اعتقاد به امامت مهدی ثابت بمانند و همواره برای ظهور دعا کنند».(1)

* * *

از خدا می خواهم که ما را در اعتقاد به مهدویّت و ولایت امام زمان ثابت قدم نماید و توفیق دهد تا برای ظهور دعا کنیم. دعا برای ظهور، دعا برای همه زیبایی هاست. زیباترین دعای هستی این است:

اللهمَّ عَجِّلْ لِوَلیِّکَ الفَرَجَ.

ص:68

نمی دانستم که امام زمان من، امام هادی است و من باید به ولایت او اعتقاد داشته باشم.

خلاصه، بعد از پیمودن راه طولانی به بغداد رسیدم و با خود گفتم هر چه زودتر به قصر خلیفه بروم و مشکل خود را با او در میان بگذارم. وقتی به آستانه قصر رسیدم دیدم، هیاهویی بر پا شده بود، مأموران همه ایستاده اند، از یکی پرسیدم چه خبر شده است؟ او گفت که حضرت خلیفه بر امامِ شیعیان غضب کرده و دستور داده است او را به قصر بیاورند. حضرت خلیفه می خواهد او را مجازات کند، فکر می کنم دیگر روز قتل امامِ شیعیان فرا رسیده است.

من تعجّب کردم، شیعیان دیگر کیستند؟ امام آنها کیست؟ مگر همه ما یک رهبر بیشتر داریم که آن هم متوکّل است، آیا شیعیان برای خود رهبری غیر از خلیفه دارند؟

این سؤلاتی بود که ذهن مرا مشغول به خود کرده بود، با خود گفتم صبر می کنم تا امامِ شیعیان را ببینم.

لحظاتی گذشت، ناگهان دیدم که مأموران زیادی دور یک نفر حلقه زده اند، سرم را بالا آوردم، آقایی را دیدم که لبخند به لب داشت. نمی دانم چه شد که ناگهان قلبم فرو ریخت، محبّت او به دلم آمد، احساس کردم که این آقا را خیلی دوست دارم. با خود گفتم: آخر چرا متوکّل می خواهد این آقا را به قتل برساند؟

اینجا بود که آرام شروع به دعا کردم: خدایا! از تو می خواهم این آقا را از شرّ متوکّل نجات دهی! خدایا! خودت نگهدار او باش!

من مشغول دعا بودم که دیدم آن آقا به من نزدیک شد، وقتی درست مقابل من رسید چنین گفت: خدا دعای تو را مستجاب کرد و عمر تو را طولانی و به تو ثروت زیاد و پسران متعددی عطا خواهد کرد.

وقتی این سخنان را شنیدم، خیلی تعجّب کردم، این آقا کیست که از راز دل من

ص:71

خبر دارد؟

آن آقا وارد قصر شد، من منتظر ماندم، دیدم که بعد از مدّتی به سلامت از قصر خارج شد. من خدا را شکر نمودم.

به اصفهان بازگشتم، بعد از مدّتی کوتاه، دنیا به من رو کرد، آیا می دانی الان در خانه چقدر پول نقد دارم؟

به برکت دعای امام هادی، همین الان یک میلیون سکّه نقره در خانه خود دارم، این غیر از آب و املاکی است که در اصفهان خریداری کرده ام.

دیگر برای تو چه بگویم؟ خدا به برکت دعای امام، چندین پسر به من داد، امروز من خوشبخت ترین مرد این شهر هستم. این فقط به خاطر دعایی بود که امام برای من نمود.

آری! من یک بار فقط یک بار برای امام زمان خود دعا کردم، او هم به خاطر این دعای من، در حقّ من دعا کرد و زندگی من این قدر برکت گرفت.

اکنون با تو هستم. تو چقدر برای امام زمان خود دعا می کنی؟ تو که باور داری او متوجّه دعاهای تو می شود، کاری کن او برای تو دعا کند.(1)

ص:72

ای خدای مهربان!

تو خود از سوز دل ما آگاه هستی، از تو می خواهیم ظهور مولای ما را برسانی و این دل غمدیده ما را شفا بدهی!(1)

* * *

دوست من! این قسمتی از دعای نُدبه بود که برای تو ذکر کردم، مستحب است این دعا را روزهای جمعه بخوانی و با مولای خودت راز و نیاز کنی.

ص:74

ص:76

الأنوار ج 22 ص 451 و ج 52 ص 132، وراجع کنز العمّال ج 12 ص 183، الدرّ المنثور ج 1 ص 26، فتح القدیر ج 1 ص 35، تاریخ مدینة دمشق ج 30 ص 138؛ إنّ أشدّ أُمّتی حبّاً له قوم یأتون من بعدی یؤمنون بی: مسند أحمد ج 2 ص 417، صحیح مسلم ج 8 ص 145، صحیح ابن حبّان ج 16 ص 214، الجامع الصغیر ج 2 ص 542، کنز العمّال ج 12 ص 163، فیض القدیر ج 6 ص 11، سیر أعلام النبلاء ج 12 ص 526، سبل الهدی والرشاد ج 11 ص 430، أتدرون أیّ أهل الإیمان أفضل إیماناً... أقوامٌ یأتون من بعدی فیؤمنون بی ولم یرونی: کنز العمّال ح 12 ص 182.

(4) عن الصادق علیه السلام، عن آبائه علیهم السلام، قال: قال النبی صلی الله علیه و آله لعلی علیه السلام: یا علیّ، واعلم أنّ أعظم الناس یقیناً قومٌ یکونون فی آخر الزمان، لم یلحقوا النبیّ، وحجب عنهم الحجّة، فآمنوا بسوادٍ فی بیاض: بحار الأنوار ج 52 ص 125.

(5) عن محمّد بن عبد الحمید، عن محمّد بن الفضیل، عن الرضا علیه السلام، قال: سألته عن شیء من الفرج، فقال: ألیس انتظار الفرج من الفرج؟ إنّ اللّه عزّ وجلّ یقول: «فَانتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُم مِّنَ الْمُنتَظِرِینَ»: کمال الدین ص 645، بحار الأنوار ج 52 ص 128.

(6) عن أبی بصیر قال: قلتُ لأبی عبد اللّه علیه السلام: جُعلتُ فداک متی الفرج؟ فقال: یا أبا بصیر، أنت ممّن یرید الدنیا؟ مَن عرف هذا الأمر فقد فرّج عنه بانتظاره: الکافی ج 1 ص 371، کتاب الغیبة للنعمانی ص 361، بحار الأنوار ج 52 ص 142؛ سأل أبو بصیر أبا عبد اللّه علیه السلام وأنا أسمعُ، فقال: أترانی أدرک القائم علیه السلام؟ فقال: یا أبا بصیر، لست تعرف إمامک؟ فقال: بلی واللّه، وأنت هو، فتناول یده وقال: واللّه ما تبالی یا أبا بصیر أن لا تکون محتبیاً بسیفک فی ظلّ رواق القائم علیه السلام: کتاب الغیبة للنعمانی ص 351، بحار الأنوار ج 52 ص 142.

(7) عن أُمیّة بن علی، عن رجلٍ قال: قلتُ لأبی عبد اللّه علیه السلام: أیّما أفضل، نحن أو أصحاب القائم علیه السلام؟ قال: فقال لی: أنتم أفضل من أصحاب القائم، وذلک أنّکم تمسون وتصبحون خائفین علی إمامکم وعلی أنفسکم من أئمّة الجور، إن صلّیتم فصلاتکم فی تقیّة، وإن صمتم فصیامکم فی تقیّة، وإن حججتم فحجّکم فی تقیّة، وإن شهدتم لم تُقبل شهادتکم. وعدّد أشیاءَ من نحو هذا مثل هذه، فقلتُ: فما نتمنّی القائم علیه السلام إذا کان علی هذا؟ قال: فقال لی: سبحان اللّه! أما تحبّ أن یظهر العدل ویأمن السبل وینصف المظلوم: الاختصاص ص 21، بحار الأنوار ج 52 ص 144.

(8) عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام أنّه قال: یأتی علی الناس زمان یغیب عنهم إمامهم، فیا طوبی للثابتین علی أمرنا فی ذلک الزمان، إنّ أدنی ما یکون لهم من الثواب أن ینادیهم الباری عزّ وجلّ: عبادی آمنتم بسرّی، وصدّقتم بغیبی، فأبشروا بحسن الثواب منّی، فأنتم عبادی وإمائی حقّاً، منکم أتقبّل وعنکم أعفو، ولکم أغفر، وبکم أسقی عبادی الغیث، وأدفع عنهم البلاء، ولولاکم لأنزلتُ علیهم عذابی. قال جابر: فقلتُ: یا بن رسول اللّه، فما أفضل ما یستعمله المؤن فی ذلک الزمان؟ قال: حفظ اللسان ولزوم

ص:78

البیت: کمال الدین ص 330، الجواهر السنیة ص 249، بحار الأنوار ج 52 ص 145.

(9) المفضّل بن عمر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: أقرب ما یکون العباد إلی اللّه عزّ وجلّ وأرضی ما یکون عنهم، إذا افتقدوا حجّة اللّه فلم یظهر لهم، ولم یعلموا بمکانه، وهم فی ذلک یعلمون أنّه لم تبطل حجّة اللّه، فعندها فتوقّعوا الفرج کلّ صباح ومساء، فإنّ أشدّ ما یکون غضب اللّه علی أعدائه إذا افتقدوا حجّته، فلم یظهر لهم. وقد علم أنّ أولیاءه لا یرتابون، ولو علم أنّهم یرتابون لما غیّب حجّته طرفة عین، ولا یکون ذلک إلاّ علی رأس شرار الناس: الإمامة والتبصرة ص 123، الکافی ج 1 ص 333، کمال الدین ص 338، کتاب الغیبة للنعمانی ص 165، بحار الأنوار ج 52 ص 145، أعلام الوری ج 2 ص 236.

(10) عن زرارة قال: سمعتُ أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: إنّ للقائم غیبة قبل أن یقوم، قلت : ولم؟ قال: یخاف. وأومأ بیده إلی بطنه. ثمّ قال: یا زرارة، وهو المنتظر، وهو الذی یشکّ الناس فی ولادته، منهم من یقول: مات أبوه ولم یخلف، ومنهم من یقول: هو حمل، ومنهم من یقول: هو غائب، ومنهم من یقول: ما ولد ومنهم، من یقول: قد ولد قبل وفاة أبیه بسنتین، وهو المنتظر، غیر أنّ اللّه تبارک وتعالی یجب أن یمتحن الشیعة، فعند ذلک یرتاب المبطلون. قال زرارة: فقلتُ: جُعلتُ فداک، فإن أدرکتُ ذلک الزمان فأیّ شیء أعملُ؟ قال: یا زرارة، إن أدرکتَ ذلک الزمان فالزم هذا الدعاء: اللّهمّ عرّفنی نفسک، فإنّک إن لم تعرّفنی نفسک لم أعرف نبیّک، اللّهمّ عرّفنی رسولک، فإنّک إن لم تعرّفنی رسولک لم أعرف حجّتک، اللّهمّ عرّفنی حجّتک فإنّک إن لم تعرّفنی حجّتک ضللت عن دینی: الکافی ج 1 ص 337، کمال الدین ص 342، کتاب الغیبة للنعمانی ص 170، الغیبة ص 334، بحار الأنوار ج 52 ص 146 و ج 92 ص 326.

(11) عن عبد اللّه بن سنان قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: ستصیبکم شبهة فتبقون بلا علم یُری ولا إمام هدی، لا ینجو منها إلاّ من دعا بدعاء الغریق، قلت: وکیف دعاء الغریق؟ قال: تقول: «یا اللّه یا رحمان یا رحیم، یا مقلّب القلوب ثبّت قلبی علی دینک»، فقلتُ: «یا مقلّب القلوب والأبصار ثبّت قلبی علی دینک»، فقال: إنّ اللّه عزّ وجلّ مقلّب القلوب والأبصار، ولکن قل کما أقول: «یا مقلّب القلوب ثبّت قلبی علی دینک»:کمال الدین ص 352، بحار الأنوار ج 52 ص 149 و ج 92 ص 326، أعلام الوری ج 2 ص 238.

(12) عن عبد الرحمن بن کثیر قال: کنتُ عند أبی عبد اللّه علیه السلام إذ دخل علیه مِهزَم الأسدی فقال: أخبرنی جُعلتُ فداک، متی هذا الأمر الذی تنتظرونه؟ فقد طال، فقال: یا مِهزَم، کذب الوقّاتون، وهلک المستعجلون، ونجا المسلمون، وإلینا یصیرون: الکافی ج 1 ص 368، الإمامة والتبصرة ص 95، کتاب الغیبة للنعمانی ص 304، الغیبة ص 426، بحار الأنوار ج 52 ص 103، معجم رجال الحدیث ج 20 ص 97، قاموس الرجال ج 10 ص 308؛ عن محمّد بن مسلم، عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: من وقّت لک من الناس شیئاً فلا تهابنّ أن تکذّبه، فلسنا نوقّت لأحدٍ وقتاً: الغیبة للنعمانی ص 426، بحار الأنوار ج 52 ص 104؛ عن الفضیل قال: سألتُ أبا جعفر علیه السلام:

ص:79

هل لهذا الأمر وقت؟ فقال: کذب الوقّاتون، کذب الوقّاتون، کذب الوقّاتون: الکافی ج 1 ص 368، کتاب الغیبة للنعمانی ص 305، الغیبة للطوسی ص 426، بحار الأنوار ج 4 ص 132، تفسیر نور الثقلین ج 1 ص 80، عن منذر الجواز عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: کذب الموقتون، ما وقتنا فیما مضی، ولا نوقت فیما یستقبل: الغیبة للطوسی ص 426، بحار الأنوار ج 52 ص 103.

(13) عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: سألته عن القائم، فقال: کذب الوقّاتون، إنّا أهل بیتٍ لا نوقّت. ثمّ قال: أبی اللّه إلاّ أن یخالف وقت الموقّتین: الکافی ج 1 ص 368، بحار الأنوار ج 52 ص 118.

(14) عن مالک بن ضَمرَة قال: قال أمیر المؤنین علیه السلام: یا مالک ابن ضَمرَة! کیف أنت إذا اختلفت الشیعة هکذا. وشبک أصابعه وأدخل بعضها فی بعض، فقلتُ: یا أمیر المؤنین، ما عند ذلک من خیر؟ قال: الخیر کلّه عند ذلک یا مالک، عند ذلک یقوم قائمنا فیقدم سبعین رجلاً یکذّبون علی اللّه وعلی رسوله فیقتلهم، ثمّ یجمعهم اللّه علی أمرٍ واحد: کتاب الغیبة للنعمانی ص 214، بحار الأنوار ج 52 ص 115، فضائل أمیر المؤنین لابن عقدة ص 127؛ عن عَمِیرة بنت نُفَیل قالت: سمعتُ الحسن بن علی علیه السلام یقول: لا یکون الأمر الذی ینتظرون حتّی یبرأ بعضکم من بعض، ویتفل بعضکم فی وجوه بعض، وحتّی یلعن بعضکم بعضاً، وحتّی یسمّی بعضکم بعضاً کذّابین: کتاب الغیبة للنعمانی ص 33، بحار الأنوار ج 52 ص 115، إلزام الناصب فی إثبات الحجّة الغائب ج 1 ص 238.

(15) عن إبراهیم بن مِهزَم، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: ذکرنا عنده ملوک بنی فلان، فقال: إنّما هلک الناس من استعجالهم لهذا الأمر، إنّ اللّه لا یعجل لعجلة العباد، إنّ لهذا الأمر غایة ینتهی إلیها، فلو قد بلغوها لم یستقدموا ساعةً ولم یستأخروا: الکافی ج 1 ص 369، کتاب الغیبة للنعمانی ص 306، بحار الأنوار ج 52 ص 118.

(16) قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: لمّا عُرج بی إلی السماء السابعة ومنها إلی سدرة المنتهی، ومن السدرة إلی حجب النور، نادانی ربّی جلّ جلاله: یا محمّد، أنت عبدی وأنا ربّک، فلی فاخضع، وإیّای فاعبد، وعلیَّ فتوکّل، وبی فثق، فإنّی قد رضیت بک عبداً وحبیباً ورسولاً ونبیّاً، وبأخیک علی خلیفةً وباباً، فهو حجّتی علی عبادی، وإمامٌ لخلقی، به یُعرَف أولیائی من أعدائی، وبه یُمیّز حزب الشیطان من حزبی، وبه یُقام دینی وتُحفظ حدودی وتُنفذ أحکامی، وبک وبه وبالأئمّة من ولدک أرحم عبادی وإمائی، وبالقائم منکم أعمُرُ أرضی، بتسبیحی وتقدیسی وتهلیلی وتکبیری وتمجیدی، وبه أُطهّر الأرض من أعدائی وأورثها أولیائی، وبه أجعل کلمة الذین کفروا بی السفلی وکلمتی العلیا، به أُحیی بلادی وعبادی بعلمی، وله أُظهر الکنوز والذخائر بمشیتی، وإیّاه أُظهر علی الأسرار والضمائر بإرادتی، وأمدّه بملائکتی لتؤّده علی إنفاذ أمری وإعلان دینی، ذلک ولیّی حقّاً ومهدی عبادی صدقاً: أمالی الصدوق ص 731، الجواهر السنیة ص 235، بحار الأنوار ج 18 ص 342.

(17) ... من عاداک فقد عادانی، ومن أحبّه فقد أحبّک، ومن أحبّک فقد أحبّنی، وقد جعلتُ له هذه الفضیلة، وأعطیتک أن أُخرج من

ص:80

صلبه أحد عشر مهدیاً، کلّهم من ذرّیتک من البکر البتول، وآخر رجل منهم یصلّی خلفه عیسی بن مریم، یملأ الأرض عدلاً کما مُلِئت ظلماً وجوراً، أنجی به من الهلکة، وأهدی به من الضلالة، وأبرئ به الأعمی، وأشفی به المریض: المحتضر ص 248، بحار الأنوار ج 51 ص 69 و ج 52 ص 277.

(18) عن عمرو بن ثابت قال: قال سیّد العابدین علیه السلام: مَن ثبت علی ولایتنا فی غیبة قائمنا، أعطاه اللّه أجر ألف شهید مثل شهداء بدر وأُحد: کشف الغمّة ج 3 ص 329، أعلام الوری ج 2 ص 232، بحار الأنوار ج 52 ص 125.

(19) دخلَت علیه فاطمة الزهراء علیهاالسلام ، فلمّا رأت ما به خنقتها العبرة، حتّی فاضت دموعها علی خدّیها ، فلمّا أن رآها رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال : ما یبکیک یا بنیّة ؟ قالت: وکیف لا أبکی وأنا أری ما بک من الضعف، فمن لنا بعدک یا رسول اللّه ؟ قال لها : لکم اللّه، فتوکّلی علیه واصبری کما صبر آباؤ من الأنبیاء وأُمّهاتک من أزواجهم، یا فاطمة ، أوَما علمتِ أنّ اللّه تعالی اختار أباکِ فجعله نبیّاً وبعثه رسولاً، ثمّ علیّاً فزوّجتک إیّاه، وجعله وصیّاً، فهو أعظم الناس حقّاً علی المسلمین بعد أبیک، وأقدمهم سلماً ، وأعزّهم خطراً ، وأجملهم خلقاً، وأشدّهم فی اللّه وفیَّ غضباً، وأشجعهم قلباً، وأثبتهم وأربطهم جأشاً، وأسخاهم کفّاً . ففرحت بذلک الزهراء علیهاالسلام فرحاً شدیداً... : تفسیر فرات الکوفی ص 464 بحار الأنوار ج 22 ص 496.

(20) عن أمیر المؤنین علیه السلام قال: للقائم منّا غیبةٌ أمدها طویل، کأنّی بالشیعة یجولون جولان النعم فی غیبته، یطلبون المرعی فلا یجدونه، ألا فمن ثبت منهم علی دینه لم یقس قلبه لطول أمد غیبة إمامه، فهو معی فی درجتی یوم القیامة. ثمّ قال علیه السلام: إنّ القائم منّا إذا قام لم یکن لأحد فی عنقه بیعة، فلذلک تُخفی ولادته ویغیب شخصه: کمال الدین ص 303، بحار الأنوار ج 51 ص 109، معجم أحادیث الإمام المهدی ج 3 ص 33، أعیان الشیعة ج 2 ص 55.

(21) عن ابن نباتة قال: أتیتُ أمیرَ المؤنین علی بن أبی طالب علیه السلام فوجدته مفکّراً ینکت فی الأرض، فقلتُ: یا أمیر المؤنین، ما لی أراک مفکّراً تنکت فی الأرض، أرغبةً فیها؟ قال: لا واللّه ما رغبت فیها ولا فی الدنیا یوماً قطّ، ولکنّی فکّرت فی مولودٍ یکون من ظهری الحادی عشر من ولدی، هو المهدی، یملأها عدلاً کما مُلِئت ظلماً وجوراً، تکون له حیرة وغیبة یضلّ فیها أقوام ویهتدی فیها آخرون، فقلتُ: یا أمیر المؤنین، وإنّ هذا لکائنٌ؟ فقال: نعم، کما أنّه مخلوق، وأنّی لک بالعلم بهذا الأمر یا أصبغ! أُولئک خیار هذه الأُمّة مع أبرار هذه العترة، قلت: وما یکون بعد ذلک؟ قال: ثمّ یفعل اللّه ما یشاء، فإنّ له إرادات وغایات ونهایات: الإمامة والتبصرة ص 121، کمال الدین ص 289، کتاب الغیبة للنعمانی ص 69، الاختصاص ص 209، بحار الأنوار ج 51 ص 118، أعلام الوری ج 2 ص 228.

(22) عن المفضّل بن عمر قال: کنتُ عند أبی عبد اللّه علیه السلام فی مجلسه ومعی غیری، فقال لنا: إیّاکم والتنویه؛ یعنی باسم القائم علیه السلام، وکنت

ص:81

أراه یرید غیری، فقال لی: یا أبا عبد اللّه، إیّاکم والتنویه، واللّه لیغیبنّ سنیناً من الدهر ولیخملن حتّی یقال: مات هلک بأیّ وادٍ سلک، ولتفیضنّ علیه أعین المؤنین، ولیکفأنّ کتکفّؤالسفینة فی أمواج البحر، حتّی لا ینجو إلاّ من أخذ اللّه میثاقه وکتب الإیمان فی قلبه وأیّده بروحٍ منه، ولتُرفعنّ اثنا عشر رایة مشتبهة، لا یُعرف أیّ من أیّ. قال: فبکیتُ، فقال لی: ما یبکیک؟ قلت: جُعلتُ فداک، کیف لا أبکی وأنت تقول: تُرفع اثنا عشر رایة مشتبهة لا یُعرف أیٌّ من أیٍّ. قال: فنظر إلی کوّة فی البیت التی تطلع فیها الشمس فی مجلسه، فقال علیه السلام: أهذه الشمس مضیئة؟ قلت: نعم، قال: واللّه لأمرنا أضوأ منها: کتاب الغیبة للنعمانی ص 153، بحار الأنوار ج 51 ص 147، معجم أحادیث الإمام المهدی ج 3 ص 430.

(23) سوره لقمان، آیه 20.

(24) محمّد بن زیاد الأزدی، قال: سألتُ سیّدی موسی بن جعفر علیه السلام عن قول اللّه عزّ وجلّ: «وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَ-هِرَةً وَ بَاطِنَةً»، فقال: النعمة الظاهرة الإمام الظاهر، والباطنة الإمام الغائب. فقلتُ له: ویکون فی الأئمّة من یغیب؟ قال: نعم، یغیب عن أبصار الناس شخصه، ولا یغیب عن قلوب المؤنین ذکره، وهو الثانی عشر منّا، یسهّل اللّه له کلّ عسیر، ویذلّل له کلّ صعب، ویُظهر له کنوز الأرض، ویُقرّب له کلّ بعید، ویبیر به کلّ جبّار عنید، ویُهلک علی یده کلّ شیطانٍ مرید، ذاک ابن سیّدة الإماء، الذی یخفی علی الناس ولادته، ولا یحلّ لهم تسمیته، ویظهره اللّه عزّ وجلّ فیملأ به الأرض قسطاً وعدلاً کما مُلِئت جوراً وظلماً: بحار الأنوار ج 51 ص 150، أعیان الشیعة ج 2 ص 56.

(25) عن یونس بن عبد الرحمن، قال: دخلتُ علی موسی بن جعفر علیه السلام فقلتُ له: یا بن رسول اللّه، أنت القائم بالحقّ؟ فقال: أنا القائم بالحقّ، ولکن القائم الذی یطهّر الأرض من أعداء اللّه ویملأها عدلاً کما مُلِئت جوراً، هو الخامس من ولدی، له غیبة یطول أمدها خوفاً علی نفسه، یرتدّ فیها أقوام ویثبت فیها آخرون. ثمّ قال علیه السلام: طوبی لشیعتنا المتمسّکین بحبّنا فی غیبة قائمنا، الثابتین علی موالاتنا والبراءة من أعدائنا، أُولئک منّا ونحن منهم، قد رضوا بنا أئمّةً ورضینا بهم شیعةً، وطوبی لهم، هم واللّه معنا فی درجتنا یوم القیامة: کمال الدین ص 361، کفایة الأثر ص 269، بحار الأنوار ج 51 ص 151، معجم أحادیث الإمام المهدی ج 4 ص 140، أعیان الشیعة ج 2 ص 56، أعلام الوری ج 2 ص 240، کشف الغمّة ج 3 ص 331.

(26) عن الهروی، عن الرضا، عن آبائه علیهم السلام، قال: قال النبی صلی الله علیه و آله: والذی بعثنی بالحقّ بشیراً، لیغیبنّ القائم من وُلْدی بعهدٍ معهودٍ إلیه منّی، حتّی یقول أکثر الناس: ما للّه فی آل محمّد حاجة، ویشکّ آخرون فی ولادته، فمن أدرک زمانه فلیتمسّک بدینه، ولا یجعل للشیطان إلیه سبیلاً بشکّه، فیزیله عن ملّتی ویخرجه من دینی، فقد أُخرج أبویکم من الجنّة من قبل، وإنّ اللّه عزّ وجلّ جعل الشیاطین أولیاءً للذین لا یؤنون: کمال الدین ص 51، بحار الأنوار ج 51 ص 68، معجم أحادیث الإمام المهدی ج 1 ص 264.

ص:82

(27) سمعتُ دِعبِل بن علی الخُزاعی یقول: أنشدتُ مولای علی بن موسی الرضا علیهماالسلام قصیدتی التی أوّلها: مَدارسُ آیاتٍ خَلَت مِن تِلاوةٍ/ ومَنزِلُ وحیٍ مُقفِرُ العَرَصات/ فلمّا انتهیت إلی قولی:خروجُ إمامٍ لا مَحالةَ خارجٌ/یقومُ علی اسم اللّه ِ والبرکات/یُمیِّزُ فینا کلَّ حقٍّ وباطلٍ/ویُجزی علی النَّعماءِ والنَّقِمات.

بکی الرضا علیه السلام بکاءً شدیداً، ثمّ رفع رأسه إلیَّ فقال لی: یا خُزاعیّ، نطقَ روحُ القدس علی لسانک بهذین البیتین، فهل تدری مَن هذا الإمام ومتی یقوم؟ فقلتُ: لا یا مولای، إلاّ أنّی سمعتُ بخروج إمامٍ منکم یطهّر الأرض من الفساد ویملأها عدلاً کما مُلِئت جوراً، فقال: یا دِعبِل، الإمام بعدی محمّد ابنی، وبعد محمّد ابنه علی، وبعد علی ابنه الحسن، وبعد الحسن ابنه الحجّة القائم، المنتظر فی غیبته، المطاع فی ظهوره، لو لم یبق من الدنیا إلاّ یومٍ واحد لطوّل اللّه ذلک الیوم حتّی یخرج فیملأها عدلاً کما مُلِئت جوراً، وأما متی؟ فإخبار عن الوقت، ولقد حدّثنی أبی عن أبیه، عن آبائه، عن علی علیهم السلام أنّ النبی صلی الله علیه و آله قیل له: یا رسول اللّه، متی یخرج القائم من ذرّیتک؟ فقال: مثله مثل الساعة، لا یجلبها لوقتها إلاّ هو، ثقلت فی السماوات والأرض، لا یأتیکم إلاّ بغتةً: کفایة الأثر ص 276، عیون أخبار الرضا ج 1 ص 297، کمال الدین ص 372، مستدرک الوسائل ج 19 ص 394، مناقب آل أبی طالب ج 3 ص 450، مدینة المعجاز ج 7 ص 190، بحار الأنوار ج 49 ص 237 و ج 51 ص 154، جامع أحادیث الشیعة ج 12 ص 573، الغدیر ج 2 ص 358.

(28) عن عبد العظیم الحسنی قال: قلتُ لمحمّد بن علی بن موسی علیهم السلام: إنّی لأرجو أن تکون القائم من أهل بیت محمّدٍ الذی یملأ الأرض قسطاً وعدلاً کما مُلِئت جوراً وظلماً، فقال: یا أبا القاسم، ما منّا إلاّ قائم بأمر اللّه وهادٍ إلی دین اللّه، ولستُ القائم الذی یطهّر اللّه به الأرض من أهل الکفر والجحود ویملأها عدلاً وقسطاً، هو الذی یخفی علی الناس ولادته، ویغیب عنهم شخصه، ویحرم علیهم تسمیته، وهو سمیّ رسول اللّه وکنیّه، وهو الذی یُطوی له الأرض، ویُذلّ له کلّ صعب، یجتمع إلیه من أصحابه عدد أهل بدر، ثلاثمئة وثلاثة عشر رجلاً من أقاصی الأرض، وذلک قول اللّه عزّ وجلّ: «أَیْنَ مَا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»، فإذا اجتمعت له هذه العدّة من أهل الأرض، أظهر أمره، فإذا أکمل له العقد وهو عشرة آلاف رجل، خرج بإذن اللّه، فلا یزال یقتل أعداء اللّه حتّی یرضی اللّه تبارک وتعالی. قال عبد العظیم: قلت له: یا سیّدی، وکیف یعلم أنّ اللّه قد رضی؟ قال یلقی فی قلبه الرحمة: کفایة الأثر ص 282، مدینة المعجاز ج 7 ص 410، بحار الأنوار ج 51 ص 157، تفسیر نور الثقلین ج 1 ص 139.

(29) عن الصقر بن أبی دُلَف قال: سمعتُ أبا جعفر محمّد بن علی الرضا علیه السلام یقول: الإمام بعدی ابنی علیّ، أمره أمری وقوله قولی وطاعته طاعتی، والإمام بعده ابنه الحسن، أمره أمر أبیه وقوله قول أبیه وطاعته طاعة أبیه. ثمّ سکت فقلتُ له: یا بن رسول اللّه،

ص:83

فمن الإمام بعد الحسن؟ فبکی علیه السلام بکاءً شدیداً ثمّ قال: إنّ من بعد الحسن ابنه القائم بالحقّ المنتظر، فقلتُ له: یا بن رسول اللّه ولم سُمّی القائم؟ قال: لأنّه یقوم بعد موت ذکره وارتداد أکثر القائلین بإمامته، فقلتُ له: ولم سُمّی المنتظر؟ قال: إنّ له غیبة یکثر أیّامها ویطول أمدها، فیَنتظر خروجه المخلصون، وینکره المرتابون، ویستهزئ به الجاحدون، ویکذب فیها الوقّاتون، ویهلک فیها المستعجلون، وینجو فیها المسلمون: کمال الدین ص 378، کفایة الأثر ص 283، مدینة المعجاز ج 7 ص 411، بحار الأنوار ج 51 ص 30، معجم أحادیث الإمام المهدی ج 4 ص 186، أعیان الشیعة ج 2 ص 243، أعلام الوری ج 2 ص 243.

(30) دخلتُ أنا والمفضّل بن عمر وأبو بصیر وأبان بن تغلب علی مولانا أبی عبد اللّه الصادق علیه السلام، فرأیناه جالساً علی التراب وعلیه مسحٌ خیبریٌّ مُطوّقٌ بلا جَیبٍ، مُقَصّر الکُمّین، وهو یبکی بکاء الواله الثکلی ذات الکبد الحرّی، قد نال الحزن من وجنتیه، وشاع التغییر فی عارضیه، وأبلی الدموع محجریه، وهو یقول: سیّدی، غیبتُکَ نَفَت رقادی، وضیّقت علیَّ مهادی، وابتزّت منّی راحة فؤدی، سیّدی، غیبتُکَ أوصلت مصابی بفجائع الأبد، وفقد الواحد بعد الواحد یفنی الجمع والعدد، فما أحسّ بدمعة ترقی من عینی وأنین یفتر من صدری، عن دوارج الرزایا وسوالف البلایا، إلاّ مثل بعینی عن غوابر أعظمها وأفظعها، وبواقی أشدّها وأنکرها، ونوائب مخلوطة بغضبک، ونوازل معجونة بسخطک. قال سدیر: فاستطارت عقولنا ولهاً، وتصدّعت قلوبنا جزعاً من ذلک الخطب الهائل، والحادث الغائل، وظننا أنّه سمت لمکروهة قارعة، أو حلّت به من الدهر بائقة، فقلنا: لا أبکی اللّه یا بن خیر الوری عینیک، مِن أیّة حادثة تستنزف دمعتک وتستمطر عبرتک؟ وأیّة حالة حتمت علیک هذا المأتم؟ قال: فزفر الصادق علیه السلام زفرة انتفخ منها جوفه، واشتدّ عنها خوفه، وقال: ویلکم! نظرت فی کتاب الجفر صبیحة هذا الیوم، وهو الکتاب المشتمل علی علم المنایا والبلایا والرزایا، وعلم ما کان وما یکون إلی یوم القیامة، الذی خصّ اللّه به محمّداً والأئمّة من بعده علیهم السلام، وتأمّلت منه مولد غائبنا وغیبته وإبطاءه وطول عمره وبلوی المؤنین فی ذلک الزمان، وتولّد الشکوک فی قلوبهم من طول غیبته، وارتداد أکثرهم عن دینهم، وخلعهم ربقة الإسلام من أعناقهم التی قال اللّه تقدّس ذکره: «وَ کُلَّ إِنسَ-نٍ أَلْزَمْنَ-هُ طَائِرَهُ فِی عُنُقِهِ» یعنی الولایة. فأخذتنی الرقّة، واستولت علی الأحزان، فقلنا: یا بن رسول اللّه، کرّمنا وفضّلنا بإشراکک إیّانا فی بعض ما أنت تعلمه من علم ذلک، قال: إنّ اللّه تبارک وتعالی أدار للقائم منّا ثلاثة، أدارها فی ثلاثة من الرسل علیهم السلام: قدر مولده تقدیر مولد موسی علیه السلام، وقدر غیبته تقدیر غیبة عیسی علیه السلام، وقدر إبطائه تقدیر إبطاء نوح علیه السلام، وجعل له من بعد ذلک عمر العبد الصالح - أعنی الخضر علیه السلام - دلیلاً علی عمره. فقلنا له: اکشف لنا یا بن رسول اللّه عن وجوه هذه المعانی. قال علیه السلام: أمّا مولد موسی علیه السلام، فإنّ فرعون لمّا وقف علی أنّ زوال ملکه علی یده أمر بإحضار الکهنة، فدلّوه علی نسبه وأنّه یکون من بنی إسرائیل، ولم یزل یأمر أصحابه بشقّ بطون الحوامل من نساء بنی إسرائیل حتّی قتل فی طلبه نیّفاً وعشرین ألف مولود، وتعذّر علیه الوصول إلی قتل موسی علیه السلام

ص:84

بحفظ اللّه تبارک وتعالی إیّاه، وکذلک بنو أُمیّة وبنو العبّاس لمّا وقفوا علی أنّ زوال ملکهم وملک الأُمراء والجبابرة منهم علی ید القائم منّا، ناصبونا العداوة، ووضعوا سیوفهم فی قتل آل الرسول صلی الله علیه و آله وإبادة نسله؛ طمعاً منهم فی الوصول إلی قتل القائم، ویأبی اللّه عزّ وجلّ أن یکشف أمره لواحدٍ من الظلمة إلاّ أن یتمّ نوره ولو کره المشرکون. وأمّا غیبة عیسی علیه السلام فإنّ الیهود والنصاری اتّفقت علی أنّه قُتل، فکذّبهم اللّه جلّ ذکره بقوله: «وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا، صَلَبُوهُ وَلَ-کِن شُبِّهَ لَهُمْ»، کذلک غیبة القائم، فإنّ الأُمّة ستنکرها لطولها، فمن قائل یهذی بأنّه لم یولد، وقائل یقول: إنّه یتعدّی إلی ثلاثة عشر وصاعداً، وقائل یعصی اللّه عزّ وجلّ بقوله: إنّ روح القائم ینطق فی هیکل غیره. وأمّا إبطاء نوح علیه السلام: فإنّه لمّا استنزلت العقوبة علی قومه من السماء، بعث اللّه عزّ وجلّ الروح الأمین علیه السلامبسبع نویات، فقال: یا نبیّ اللّه، إنّ اللّه تبارک وتعالی یقول لک: إنّ هؤاء خلائقی وعبادی، ولست أبیدهم بصاعقةٍ من صواعقی إلاّ بعد تأکید الدعوة وإلزام الحجّة، فعاود اجتهادک فی الدعوة لقومک، فإنّی مثیبک علیه، واغرس هذه النوی فإنّ لک فی نباتها وبلوغها وإدراکها إذا أثمرت الفرج والخلاص، فبشِّر بذلک من تبعک من المؤنین. فلمّا نبتت الأشجار وتأزّرت وتسوّقت وتغصّنت وأثمرت وزَها التمرُ علیها بعد زمانٍ طویل، استنجز من اللّه سبحانه وتعالی العدة، فأمره اللّه تبارک وتعالی أن یغرس من نوی تلک الأشجار ویعاود الصبر والاجتهاد، ویؤّد الحجّة علی قومه، فأخبر بذلک الطوائف التی آمنت به، فارتدّ منهم ثلاثمئة رجل وقالوا: لو کان ما یدّعیه نوح حقّاً لما وقع فی وعد ربّه خلف. ثمّ إنّ اللّه تبارک وتعالی لم یزل یأمره عند کلّ مرّة بأن یغرسها مرّة بعد أُخری، إلی أن غرسها سبع مرّات، فما زالت تلک الطوائف من المؤنین ترتدّ منه طائفة بعد طائفة، إلی أن عاد إلی نیّف وسبعین رجلاً، فأوحی اللّه تبارک وتعالی عند ذلک إلیه وقال: یا نوح، الآن أسفر الصبح عن اللیل لعینک حین صرح الحقّ عن محضه وصفی الأمر والإیمان من الکدر بارتداد کلّ من کانت طینته خبیثة: کمال الدین ص 353، الغیبة ص 168، بحار الأنوار ج 51 ص 219.

(31) ثبّتنی علی طاعة ولیّ أمرک الذی سترته عن خلقک، فبإذنک غاب عن بریتک، وأمرک ینتظر، وأنت العالم غیر معلّم بالوقت الذی فیه صلاح أمر ولیّک فی الإذن له بإظهار أمره وکشف ستره، فصبّرنی علی ذلک حتّی لا أُحبّ تعجیل ما أخّرت، ولا تأخیر ما عجّلت، ولا أکشف عمّا سترته، ولا أبحث عمّا کتمته، ولا أُنازعک فی تدبیرک، ولا أقول: لِمَ وکیف، وما بال ولیّ الأمر لا یظهر؟ وقد امتلأت الأرض من الجور؟...: مصباح المتهجّد ص 412، کمال الدین ص 512، جمال الأُسبوع ص 316، بحار الأنوار ج 53 ص 187.

(32) عن فضل بن أبی قرّة قال: سمعتُ أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: أوحی اللّه إلی إبراهیم أنّه سیولد لک. فقال لسارة، فقالت: أألد وأنا عجوز؟ فأوحی اللّه إلیه: إنّها ستلد ویعذّب أولادها أربعمئة سنة بردّها الکلام علیَّ. قال: فلمّا طال علی بنی إسرائیل العذاب ضجّوا

ص:85

وبکوا إلی اللّه أربعین صباحاً، فأوحی اللّه إلی موسی وهارون أن یخلّصهم من فرعون، فحطّ عنهم سبعین ومئة سنة. قال: وقال أبو عبد اللّه علیه السلام: هکذا أنتم لو فعلتم لفرّج اللّه عنّا، فأمّا إذا لم تکونوا فإنّ الأمر ینتهی إلی منتهاه: تفسیر العیّاشی ج 2 ص 154، التفسیر الصافی ج 2 ص 460، بحار الأنوار ج 52 ص 131، مستدرک الوسائل ج 5 ص 239.

(33) عن السندی، عن جدّه قال: قلتُ لأبی عبد اللّه علیه السلام: ما تقول فیمن مات علی هذا الأمر منتظراً له؟ قال: هو بمنزلة مَن کان مع القائم فی فسطاطه. ثمّ سکت هنیئة ثمّ قال: هو کمن کان مع رسول اللّه صلی الله علیه و آله: المحاسن ج 1 ص 173، بحار الأنوار ج 52 ص 125؛ عن علاء بن سَیَابة قال: قال أبو عبد اللّه علیه السلام: مَن مات منکم علی هذا الأمر منتظراً له، کان کمن کان فی فسطاط القائم علیه السلام: المحاسن ج 1 ص 173، کمال الدین ص 644، بحار الأنوار ج 52 ص 125.

(34) لیت شعری أین استقرّت بک النوی؟ بل أیّ أرضٍ تقلک أو ثری؟ أبرضوی أم غیرها، أم ذی طوی؟ عزیز علیَّ أن أری الخلق ولا تُری، ولا أسمع لک حسیساً ولا نجوی، عزیز علیَّ أن تحیط بک دونی البلوی، ولا ینالک منّی ضجیجٌ ولا شکوی. بنفسی أنت من مغیّبٍ لم یخل منّا...: المزار لابن المشهدی ص 582، إقبال الأعمال ج 1 ص 511، بحار الأنوار ج 99 ص 109.

(35) عن مُعتِّب مولی أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: سمعته یقول لداود بن سرحان: یا داود، أبلغ مَوالیَّ عنّی السلام، وأنّی أقول: رحم اللّه عبداً اجتمع مع آخر فتذاکرا أمرنا، فإنّ ثالثهما مَلَکٌ یستغفر لهما، وما اجتمع اثنان علی ذکرنا إلاّ باهی اللّه تعالی بهما الملائکة، فإذا اجتمعتم فاشتغلوا بالذکر، فإنّ فی اجتماعکم ومذاکرتکم إحیاءنا، وخیر الناس من بعدنا من ذاکر بأمرنا ودعا إلی ذکرنا: أمالی الطوسی ص 224، المحتضر ص 289، بحار الأنوار ج 1 ص 200 و ج 71 ص 354، وسائل الشیعة ج 16 ص 348، مستدرک الوسائل ج 8 ص 325، جامع أحادیث الشیعة ج 12 ص 632، بشارة المصطفی ص 175.

(36) سوره ذاریات، آیه 56.

(37) کمال الدین ص 287، بحار الأنوار ج 52 ص 125، معجم أحادیث الإمام المهدی ج 1 ص 270، وراجع مجمع الزوائد ج 10 ص 147، المعجم الأوسط ج 5 ص 230، مسند الشهاب ج 2 ص 245، الجامع الصغیر ج 1 ص 192، کنز العمّال ج 3 ص 275، کشف الخفاء ج 1 ص 158، جامع البیان ج 5 ص 71، تفسیر الثعلبی ج 3 ص 300، تفسیر ابن کثیر ج 1 ص 500، الدرّ المنثور ج 2 ص 149، تفسیر الآلوسی ج 5 ص 21، ینابیع المودّة ج 3 ص 397، غایة المرام ج 7 ص 89.

(38) اللّهمّ إنّی أُجدّد فی صبیحة یومی هذا وما عشتُ فیه من أیّام حیاتی عهداً وعقداً وبیعةً له فی عنقی، لا أحولُ عنها ولا أزولُ أبداً. اللّهمّ اجعلنی مِن أنصاره وأعوانه، والذابّین عنه، والمسارعین فی حوائجه، والممتثلین لأوامره ونواهیه، والتابعین والسابقین إلی إرادته، والمحامین عنه والمستشهدین بین یدیه. اللّهمّ فإن حال بینی وبینه الموت الذی جعلته علی عبادک حتماً مقضیاً، فأخرجنی من قبری مؤزراً کفنی، شاهراً سیفی، مجرّداً قناتی، ملبّیاً دعوة الداعی فی الحاضر والبادی...: المصباح ص 551،

ص:86

بحار الأنوار ج 53 ص 96 و ج 99 ص 111.

(39) عن مَسعَدة قال: کنتُ عند الصادق علیه السلام إذ أتاه شیخٌ کبیر قد انحنی متّکئاً علی عصاه، فسلّم فردّ أبو عبد اللّه علیه السلام الجواب، ثمّ قال: یا بن رسول اللّه، ناولنی یدک أُقبّلها، فأعطاه یده فقبّلها، ثمّ بکی، فقال أبو عبد اللّه علیه السلام: ما یبکیک یا شیخ؟ قال: جُعلتُ فداک یا بن رسول اللّه، أقمتُ علی قائمکم منذ مئة سنة أقول: هذا الشهر وهذه السنة، وقد کبرت سنّی ودقّ عظمی واقترب أجلی، ولا أری فیکم ما أُحبّ، أراکم مقتّلین مشرّدین، وأری عدوّکم یطیرون بالأجنحة، فکیف لا أبکی؟ فدمعت عینا أبی عبد اللّه علیه السلام ثمّ قال: یا شیخ، إنّ اللّه أبقاک حتّی تری قائمنا، کنت معنا فی السنام الأعلی، وإن حلّت بک المنیّة جئتَ یوم القیامة مع ثقل محمّدٍ صلی الله علیه و آله، ونحن ثقله، فقد قال صلّی اللّه علیه وآله: إنّی مخلّف فیکم الثقلین، فتمسّکوا بهما لن تضلّوا: کتاب اللّه وعترتی أهل بیتی، فقال الشیخ: لا أُبالی بعدما سمعت هذا الخبر...: کفایة الأثر ص 265، بحار الأنوار ج 36 ص 408، معجم أحادیث الإمام المهدی ج 3 ص 407، غایة المرام ج 2 ص 324.

(40) وأسألُکَ بجمیع ما سألتک وما لم أسألک، من عظیم جلالک ما لو علمته لسألتک به، أن تصلّی علی محمّدٍ وأهل بیته، وأن تأذن لفرجِ مَن بفرجه فرج أولیائک وأصفیائک مِن خلقک، وبه تبید الظالمین وتهلکهم، عجّل ذلک یا ربّ العالمین، وأعطنی سؤی یا ذا الجلال والإکرام، فی جمیع ما سألتک لعاجل الدنیا وآجل الآخرة، یا من هو أقرب إلیَّ من حبل الورید، أقلنی عثرتی واقلبنی بقضاء حوائجی یا خالقی ویا رازقی ویا باعثی، ویا محیی عظامی وهی رمیم، صلِّ علی محمّدٍ وآل محمّد، واستجب لی دعائی یا أرحم الراحمین. فلمّا فرغ رفع رأسه، قلتُ: جُعلتُ فداک، وأنت تدعو بفرجِ مَن بفرجه فرج أصفیاء اللّه وأولیائه، أوَلستَ أنت هو؟ قال علیه السلام: لا، ذاک قائم آل محمّد صلی الله علیه و آله: إقبال الأعمال ج 1 ص 368، بحار الأنوار ج 95 ص 158، مکیال المکارم ج 1 ص 129.

(41) این مسجد در نزدیکی حرم حضرت معصومه علیهاالسلام قرار دارد، وقتی به قم سفر می کنید به این مسجد بروید، این مسجد به نام «مسجد امام حسن عسکری علیه السلام» مشهور است.

(42) إسحاق بن سعد الأشعری، قال: دخلتُ علی أبی محمّد الحسن بن علی علیهماالسلام وأنا أُرید أن أسأله عن الخلف من بعده، فقال لی مبتدئاً: یا أحمد بن إسحاق، إنّ اللّه تبارک وتعالی لم یُخْلِ الأرضَ منذ خلق آدم علیه السلام، ولا یُخَلّیها إلی أن تقوم الساعة، مِن حجّةٍ للّه علی خلقه، به یدفع البلاء عن أهل الأرض، وبه یُنزِّل الغیثَ، وبه یُخرج برکات الأرض. قال: فقلتُ له: یا بن رسول اللّه، فمن الإمام والخلیفة بعدک؟ فنهض علیه السلام مسرعاً فدخل البیت، ثمّ خرج وعلی عاتقه غلام کأنّ وجهه القمر لیلة البدر مِن أبناء الثلاث سنین، فقال: یا أحمد بن إسحاق، لولا کرامتک علی اللّه عزّ وجلّ وعلی حججه ما عرضتُ علیک ابنی هذا، إنّه سمیّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه وآله وکنیّه، الذی یملأ الأرض قسطاً وعدلاً کما مُلِئت جوراً وظلماً. یا أحمد بن إسحاق، مَثَلُهُ فی هذه الأُمّة مَثَلُ الخضر علیه السلام، ومَثَلُهُ مَثَلُ ذی القرنین، واللّه لیغیبنّ غیبةً لا ینجو فیها من الهلکة إلاّ من ثبّته اللّه عزّ وجلّ علی القول بإمامته، وفقه

ص:87

فیها للدعاء بتعجیل فرجه...: کمال الدین ص 384، مدینة المعجاز ج 7 ص 606، معجم أحادیث الإمام المهدی ج 4 ص 267، أعلام الوری ج 2 ص 248، کشف الغمّة ج 3 ص 333.

(43) عن الأعمش، عن الصادق علیه السلام قال: لم تخلو الأرض منذ خلق اللّه آدم من حجّةٍ للّه فیها، ظاهرٍ مشهورٍ، أو غائبٍ مستورٍ، ولا تخلو إلی أن تقوم الساعة من حجّةٍ للّه فیها، ولولا ذلک لم یُعبد اللّه. قال سلیمان: فقلتُ للصادق علیه السلام: فکیف ینتفع الناس بالحجّة الغائب المستور؟ قال: کما ینتفعون بالشمس إذا سترها السحاب: أمالی الصدوق ص 253، کمال الدین ص 207، روضة الواعظین ص 199، بحار الأنوار ج 23 ص 6 و ج 52 ص 92، وراجع ینابیع المودّة ج 1 ص 75.

(44) حدّثَ جماعة من أهل إصفهان - منهم أبو العبّاس أحمد بن النضر وأبو جعفر محمّد بن علویة - قالوا: کان بإصفهان رجل یقال له: عبد الرحمن، وکان شیعیّاً، قیل له: ما السبب الذی أوجب علیک القول بإمامة علیّ النقیّ دون غیره من أهل الزمان؟ قال: شاهدتُ ما أوجب علیَّ، وذلک أنّی کنتُ رجلاً فقیراً، وکان لی لسانٌ وجرأةٌ، فأخرجنی أهل إصفهان سنة من السنین مع قومٍ آخرین إلی باب المتوکّل متظلّمین، فکنّا بباب المتوکّل یوماً إذا خرج الأمر بإحضار علی بن محمّد بن الرضا علیهم السلام، فقلتُ لبعض من حضر: مَن هذا الرجل الذی قد أُمر بإحضاره؟ فقیل: هذا رجل علویّ تقول الرافضة بإمامته. ثمّ قال: ویُقدّر أنّ المتوکّل یحضره للقتل، فقلتُ: لا أبرح من ها هنا حتّی أنظر إلی هذا الرجل، أیّ رجلٍ هو؟

قال: فأقبل راکباً علی فرسٍ، وقد قام الناس یمنة الطریق ویسرتها صفّین ینظرون إلیه، فلمّا رأیته وقع حبّه فی قلبی، فجعلتُ أدعو فی نفسی بأن یدفع اللّه عنه شرّ المتوکّل، فأقبل یسیر بین الناس وهو ینظر إلی عُرفِ دابّته، لا ینظر یمنةً ولا یسرةً، وأنا دائم الدعاء. فلمّا صار إلیَّ، أقبل بوجهه إلیَّ وقال: استجاب اللّه دعاءک، وطوّل عمرک، وکثّر مالک وولدک. قال: فارتعدتُ ووقعتُ بین أصحابی، فسألونی وهم یقولون: ما شأنک؟ فقلتُ: خیر، ولم أخبر بذلک. فانصرفنا بعد ذلک إلی إصفهان، ففتح اللّه علیَّ وجوهاً من المال، حتّی أنا الیوم أغلق بابی علی ما قیمته ألف ألف درهم، سوی ما لی خارج داری، ورُزقت عشرة من الأولاد، وقد بلغتُ الآن من عمری نیّفاً وسبعین سنة، وأنا أقول بإمامة الرجل علی الذی علم ما فی قلبی، واستجاب اللّه دعاءه فیَّ ولیَّ: الثاقب فی المناقب ص 550، الخرائج والجرائح ج 1 ص 393، بحار الأنوار ج 50 ص 142، کشف الغمّة ج 3 ص 183.

(45) إلی متی أَحارُ فیک یا مولای وإلی متی؟ وأیّ خطابٍ أصف فیک وأیّ نجوی؟ عزیزٌ علیَّ أن أُجاب دونک وأُناغی، عزیز علیَّ أن أبکیک ویخذلک الوری، عزیز علیَّ أن یجری علیک دونهم ما جری. هل مِن معینٍ فأُطیل معه العویل والبکاء؟ هل من جَزوع فأُساعد جزعه إذا خلا؟ هل قَذِیَت عینٌ فساعدتها عینی علی القَذی؟ هل إلیک یا بن أحمد سبیلٌ فتُلقی؟ هل یتّصل یومنا منک بغده فنحظی؟ متی نرد مناهلک الرویة فنروی؟ متی ننتقع من عذب مائک فقد طال الصدی؟ متی نغادیک ونراوحک فتقرّ عیوننا؟

ص:88

متی ترانا ونریک وقد نشرتَ لواءَ النصر تُری؟: المزار لابن المشهدی ص 582، إقبال الأعمال ج 1 ص 511، بحار الأنوار ج 99 ص 109.

(46) اللّهمّ ولا تسلبنا الیقین لطول الأمد فی غیبته وانقطاع خبره عنّا، ولا تنسنا ذکره وانتظاره، والإیمان وقوّة الیقین فی ظهوره، والدعاء له والصلاة علیه، حتّی لا یُقنّطنا طولُ غیبته من ظهوره وقیامه، ویکون یقیننا فی ذلک کیقیننا فی قیام رسولک صلواتک علیه وآله، وما جاء به من وحیک وتنزیلک، وقوِّ قلوبنا علی الإیمان به حتّی تسلک بنا علی یده منهاج الهدی والحجّة العظمی والطریقة الوسطی، وقوّنا علی طاعته، وثبّتنا علی متابعته، واجعلنا فی حزبه وأعوانه وأنصاره، والراضین بفعله، ولا تسلبنا ذلک فی حیاتنا ولا عند وفاتنا، حتّی تتوفّانا ونحن علی ذلک غیر شاکّین ولا ناکثین ولا مُرتابینَ ولا مُکذّبین. اللّهمّ عجّل فرجه وأیّده بالنصر، وانصر ناصریه، واخذل خاذلیه، ودمّر علی من نَصَبَ له وکَذّب به، وأظهر به الحقّ، وأمت به الباطل، واستنقذ به عبادک المؤنین من الذلّ، وانعش به البلاد...: مصباح المتهجّد ص 413، کمال الدین ص 513، جمال الأُسبوع ص 316، بحار الأنوار ج 53 ص 188.

ص:89

ص:90

11 . بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار ، محمّد بن محمّد تقی المجلسی ( ت 1110 ه ) ، طهران : دار الکتب الإسلامیة ، الطبعة الاُولی ، 1386 ه .

12 . بشارة المصطفی لشیعة المرتضی ، أبو جعفر محمّد بن محمّد بن علی الطبری (ت 525 ه ) ، النجف الأشرف : المطبعة الحیدریّة ، الطبعة الثانیة ، 1383 ه .

13 . بصائر الدرجات ، أبو جعفر محمّد بن الحسن الصفّار القمّی المعروف بابن فروخ (ت 290 ه ) ، قمّ : مکتبة آیة اللّه المرعشی ، الطبعة الاُولی ، 1404 ه .

14 . تاریخ مدینة دمشق ، علی بن الحسن بن عساکر الدمشقی ( ت 571 ه ) ، تحقیق : علی شیری ، 1415 ، بیروت : دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع .

15 . تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم) ، أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر البصروی الدمشقی (ت 774 ه ) ، تحقیق : عبد العظیم غیم ، ومحمّد أحمد عاشور ، ومحمّد إبراهیم البنّا ، القاهرة : دار الشعب .

16 . تفسیر الثعلبی ، أبو إسحاق أحمد بن محمّد بن إبراهیم الثعلبی، (ت 427 ه)، تحقیق: أبو محمّد بن عاشور، بیروت : دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الاُولی، 1422 ه .

17 . تفسیر الطبری (جامع البیان فی تفسیر القرآن) ، أبو جعفر محمّد بن جریر الطبریّ (310 ه )، بیروت : دار الفکر .

18 . تفسیر العیّاشی، أبو النضر محمّد بن مسعود السلمی السمرقندی المعروف بالعیّاشی (ت 320 ه )، تحقیق : السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، طهران : المکتبة العلمیّة ، الطبعة الاُولی ، 1380 ه .

19 . تفسیر فرات الکوفی ، أبو القاسم فرات بن إبراهیم بن فرات الکوفی (ق 4 ه ) ، تحقیق : محمّد کاظم المحمودی ، طهران : وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی ، الطبعة الاُولی ، 1410 ه .

20 . تفسیر نور الثقلین ، عبد علیّ بن جمعة العروسی الحویزی (ت 1112 ه ) ، تحقیق : السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، قمّ : مؤسّسة إسماعیلیان ، الطبعة الرابعة، 1412 ه .

21 . الثاقب فی المناقب ، أبو جعفر محمّد بن علی بن حمزة الطوسی (ت 560 ه ) ، تحقیق : رضا علوان ، قمّ : مؤسّسة أنصاریان ، الطبعة الثانیة ، 1412 ه .

22 . جامع أحادیث الشیعة ، السیّد البروجردی ( ت 1383 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمیة .

23 . الجامع الصغیر فی أحادیث البشیر النذیر ، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی ( ت 911 ه ) ، بیروت : دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع ، الطبعة الاُولی ، 1401 ه .

24 . جمال الاُسبوع بکمال العمل المشروع ، علی بن موسی الحلّی (ابن طاووس) (ت 664 ه ) ، تحقیق : جواد القیّومی ، قمّ :

ص:92

مؤسّسة الآفاق ، الطبعة الاُولی، 1371 ش .

25 . الخرائج والجرائح ، أبو الحسین سعید بن عبد اللّه الراوندی المعروف بقطب الدین الراوندی (ت 573 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة الإمام المهدی (عج) ، قمّ : مؤسّسة الإمام المهدی (عج) ، الطبعة الاُولی ، 1409 ه .

26 . الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور ، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (ت 911 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی ، 1414 ه .

27 . روح المعانی فی تفسیر القرآن (تفسیر الآلوسی) ، محمود بن عبد اللّه الآلوسی (ت 1270 ه ) ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی .

28 . روضة الواعظین ، محمّد بن الحسن بن علیّ الفتّال النیسابوری (ت 508 ه ) ، تحقیق : حسین الأعلمی ، بیروت : مؤسّسة الأعلمی ، الطبعة الاُولی ، 1406 ه .

29 . سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد، الإمام محمّد بن یوسف الصالحی الشامی ( ت 942 ه ) ، تحقیق : عادل أحمد عبد الموجود وعلی محمّد معوّض ، بیروت : دار الکتب العلمیة ، الطبعة الاُولی ، 1414 ه .

30 . سیر أعلام النبلاء ، أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الذهبی (ت 748 ه ) ، تحقیق : شُعیب الأرنؤوط ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة العاشرة، 1414 ه .

31 . الصافی فی تفسیر القرآن (تفسیر الصافی) ، محمّد محسن بن شاه مرتضی (الفیض الکاشانی) (ت 1091 ه ) ، طهران : مکتبة الصدر ، الطبعة الاُولی، 1415 ه.

32 . صحیح ابن حبّان ، علیّ بن بلبان الفارسی المعروف بابن بلبان (ت 739 ه ) ، تحقیق : شعیب الأرنؤوط ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

33 . صحیح مسلم ، أبو الحسین مسلم بن الحجّاج القشیری النیسابوری ( ت 261 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، طبعة مصحّحة ومقابلة علی عدّة مخطوطات ونسخ معتمدة .

34 . غایة المرام وحجّة الخصام فی تعیین الإمام ، هاشم بن إسماعیل البحرانی (ت 1107 ه ) ، تحقیق : السیّد علی عاشور ، بیروت : مؤسّسة التاریخ العربی ، 1422 ه .

35 . الغدیر فی الکتاب والسنّة والأدب ، عبد الحسین أحمد الأمینی (ت 1390 ه ) ، بیروت : دار الکتاب العربی ، الطبعة الثالثة ، 1387 ه .

36 . الغیبة ، أبو جعفر محمّد بن الحسن بن علی بن الحسن الطوسی (ت 460 ه ) ، تحقیق : عباد اللّه الطهرانی ، وعلی أحمد ناصح ، قمّ : مؤسّسة المعارف الإسلامیة ، الطبعة الاُولی ، 1411 ه .

ص:93

37 . فتح القدیر الجامع بین فنّی الروایة والدرایة من علم التفسیر، محمّد بن علی بن محمّد الشوکانی (ت 1250 ه).

38 . فضائل أمیر المؤمنین، أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن عقدة الکوفی ( ت 333 ه )، تحقیق عبد الرزّاق محمّد حسین فیض الدین.

39 . فیض القدیر، شرح الجامع الصغیر، محمّد عبد الرؤوف المناوی، تحقیق: أحمد عبد السلام، بیروت : دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1415 ه .

40 . قاموس الرجال فی تحقیق رواة الشیعة ومحدّثیهم ، محمّد تقی بن کاظم التستری (ت 1320 ه ) ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعة الثانیة، 1410 ه .

41 . قصص الأنبیاء ، أبو الحسین سعید بن عبد اللّه الراوندی المعروف بقطب الدین الراوندی (ت 573 ه )، تحقیق: غلام رضا عرفانیان، مشهد : الحضرة الرضویّة المقدّسة ، الطبعة الاُولی ، 1409 ه .

42 . الکافی ، أبو جعفر ثقة الإسلام محمّد بن یعقوب بن إسحاق الکلینی الرازی ( ت 329 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفاری ، طهران : دار الکتب الإسلامیة ، الطبعة الثانیة ، 1389 ه .

43 . کتاب الغیبة ، الشیخ ابن أبی زینب محمّد بن إبراهیم النعمانی (ت 342 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفاری ، طهران : مکتبة الصدوق ، 1399 ه .

44 . کتاب الغیبة ، الشیخ ابن أبی زینب محمّد بن إبراهیم النعمانی (ت 342 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفاری ، طهران : مکتبة الصدوق ، 1399 ه .

45 . کشف الخفاء والإلباس عمّا اشتهر من الأحادیث علی ألسنة الناس ، إسماعیل بن محمّد العجلونی الجرّاحی (ت 1162 ه) ، بیروت : دار الکتب العلمیة، 1408 ه .

46 . کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة ، علیّ بن عیسی الإربلیّ (ت 687 ه ) ، تصحیح : السیّد هاشم الرسولیّ المحلاّتیّ ، بیروت : دارالکتاب الإسلامیّ ، الطبعة الاُولی ، 1401 ه .

47 . کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمّة الاثنی عشر ، أبو القاسم علی بن محمّد بن علی الخزّاز القمّی (ق 4 ه ) ، تحقیق: السیّد عبد اللطیف الحسینی الکوه کمری ، طهران: نشر بیدار، الطبعة الاُولی، 1401 ه .

48 . کمال الدین وتمام النعمة ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابَوَیه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، قمّ : مؤّسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرّسین ، الطبعة الاُولی ، 1405 ه .

49 . کمال الدین وتمام النعمة ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابَوَیه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، قمّ : مؤّسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرّسین ، الطبعة الاُولی ، 1405 ه .

ص:94

50 . کنز العمّال فی سنن الأقوال والأفعال ، علاء الدین علی المتّقی بن حسام الدین الهندی ( ت 975 ه ) ، ضبط وتفسیر : الشیخ بکری حیّانی ، تصحیح وفهرسة : الشیخ صفوة السقا ، بیروت : مؤّسة الرسالة ، الطبعة الاُولی ، 1397 ه .

51 . اللزام الناصب فی إثبات الحجّة الغائب، الشیخ علی الیزدی الحائری ( ت 1333 ه )، تحقیق: السیّد علی عاشور.

52 . مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ، نور الدین علی بن أبی بکر الهیثمی ( ت 807 ه ) ، بیروت : دار الکتب العلمیة ، الطبعة الاُولی ، 1408 ه .

53 . المحاسن ، أبو جعفر أحمد بن محمّد بن خالد البرقی (ت 280 ه ) ، تحقیق : السیّد مهدی الرجائی، قمّ : المجمع العالمی لأهل البیت ، الطبعة الاُولی ، 1413 ه .

54 . المحتضر، عزّ الدین أبو محمّد الحسن بن سلیمان بن محمّد الحلّی (ق 8 ه)، تحقیق: سیّد علی أشرف، قمّ: المکتبة الحیدریة، 1424 ه .

55 . مدینة معاجز الأئمّة الاثنی عشر ودلائل الحجج علی البشر، هاشم بن سلیمان الحسینی البحرانی (ت1107ه )، تحقیق : لجنة التحقیق فی مؤسّسة المعارف الإسلامیّة ، قمّ : لجنة التحقیق فی مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، الطبعة الاُولی ، 1413 ه .

56 . المزار الکبیر ، أبو عبد اللّه محمّد بن جعفر المشهدی (ق 6 ه ) ، تحقیق : جواد القیّومی الإصفهانی ، قمّ : نشر قیّوم ، الطبعة الاُولی ، 1419 ه .

57 . مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل ، المیرزا حسین النوری ( ت 1320 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ : مؤّسة آل البیت ، الطبعة الاُولی ، 1408 ه .

58 . مسند أحمد ، أحمد بن محمّد بن حنبل الشیبانی (ت 241 ه ) ، تحقیق : عبد اللّه محمّد الدرویش ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

59 . مسند الشهاب ، أبو عبد اللّه محمّد بن سلامة القضاعی (ت 454 ه ) ، تحقیق : حمدی عبد المجید السلفی ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة الاُولی ، 1405 ه .

60 . مصباح المتهجّد ، أبو جعفر محمّد بن الحسن بن علیّ بن الحسن الطوسی (ت 460 ه ) ، تحقیق : علیّ أصغر مروارید ، بیروت : مؤسّسة فقه الشیعة ، الطبعة الاُولی ، 1411 ه .

61 . المصباح فی الأدعیة والصلوات والزیارات ، تقی الدین إبراهیم بن علی بن الحسن العاملی الکفعمی (ت 900 ه )، تصحیح: الشیخ حسین الأعلمی ، بیروت : مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات ، الطبعة الاُولی، 1414 ه .

62 . معجم أحادیث الإمام المهدی (عج) ، تحقیق : الهیئة العلمیّة فی مؤسّسة المعارف الإسلامیّة ، قمّ: الهیئة العلمیّة فی مؤسّسة المعارف الإسلامیّة ، الطبعة الاُولی، 1411 ه .

ص:95

63 . المعجم الأوسط ، أبو القاسم سلیمان بن أحمد اللخمی الطبرانی ( ت 360 ه ) ، تحقیق : قسم التحقیق بدار الحرمین ، 1415 ه ، القاهرة : دار الحرمین للطباعة والنشر والتوزیع .

64 . معجم رجال الحدیث ، أبو القاسم بن علی أکبر الخوئی (ت 1413 ه ) ، قمّ : منشورات مدینة العلم ، الطبعة الثالثة ، 1403 ه .

65 . مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم، میرزا محمّد الموسوی الإصفهانی، تحقیق: السیّد علی عاشور، بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات، الطبعة الاُولی، 1421 ه .

66 . مناقب آل أبی طالب (مناقب ابن شهر آشوب ) ، أبو جعفر رشید الدین محمّد بن علی بن شهر آشوب المازندرانی ( ت 588 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمیة .

67 . وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة ، محمّد بن الحسن الحرّ العاملی ( ت 1104 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ : مؤّسة آل البیت لإحیاء التراث ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

68 . وسائل الشیعة ، محمّد بن الحسن الحرّ العاملی ( ت 1104 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ : مؤّسة آل البیت لإحیاء التراث ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

69 . ینابیع المودّة لذوی القربی ، سلیمان بن إبراهیم القندوزی الحنفی (ت 1294 ه ) ، تحقیق : علی جمال أشرف الحسینی ، طهران : دار الاُسوة ، الطبعة الاُولی ، 1416 ه .

ص:96